تاریخچه و مصارف دارویی زعفران
تاریخچه
زعفران یکی از ارزشمندترین رستنی های ایران است که با رنگ و رایحه ای دل انگیز و مزه ای دلپذیر جهانیان را مجذوب خود می کند و با خواص فرح زایی ، لطافت و زیبایی بخشی به پوست و چهره و دیگر خصوصیات جادویی خود، میرود که دل های اقوام و ملل مختلف دنیای کنونی را به تسخیردرآورد.
درباره منشاء زعفران با نام علمی Crocus sativus نطریه های مختلفی ابراز شده است ، که برخی از آنها ریشه های افسانه ای دارد. مثلا بعضی مبدا زعفران را هند متذکر شده اند که صرف نظر از پیشینه انتقال فرهنگ کاشت و مصرف زعفران به کشمیر، اساس آن مبتنی بر داستان هبوط حضرت آدم در سرزمین هند است. مطابق این گونه روایات ، کلیه اسپرغم ها، یعنی همه رستنی ها و میوه های خوشبو ی از جمله ” زعفران “ ارمغان بهشتی آدم بوده که درهند فرود آمده است.
قدیمی ترین اسنادی که درباره مصرف زعفران به دست ما رسیده ، از دوره شاهان پارس یعنی هخامنشیان می باشد . این اقبال خوش را داشته ایم که هخامنشیان فهرست بلند بالایی از انواع مواد مصرفی در آشپزخانه دربار (به تفکیک نوع و مقدار مصرف) را بر روی ستونی مفرغی حک کرده اند . این کتیبه در جلو اقامتگاه شاه 
همچنین هخامنشیان در روغن های آرایشی از زعفران استفاده می کردند . ما نمی دانیم که مادها زعفران خوراکی و گونه وحشی گیاه آن را چه نامی داده اند . اما اطمینان می توان داشت که مردمان مستقر در نواحی زاگرس و به خصوص مادها برای زعفران نام مشخصی داشته اند . این نام از نظر گویشی دارای تلفظی شبیه واژه کَرکُم یا کُرکُم مندرج در منابع پهلوی (پارسی عصر ساسانیان)، یا واژه کَرکَم پازسی به معنی زعفران بوده است. لازم به ذکر است که زعفران خودروی در گویش مردمان نواحی الوند، تا حدود قرن یازده هجری ” کرکمیسه “ نامیده می شد که جزء اول آن واژه کرکم است. بی گمان سومریان نخستین قومی بوده اند که در مدخل دروازه مدنیت بشری قرار گرفته و آثار مکتوبی از آنها بر جای مانده است. این قوم که در بین النهرین می زیسته اند از یک ناحیه کوهستانی به این منطقه مهاجرت کرده اند. ولی مبدا آنها را نواحی غرب دریای خزر، و برخی از ایران و بعضی نواحی کوهستانی زاگرس متذکر شده اند. اما نکته مهم اینست که سومریان از کجا زعفران را می شناخته اند؟ چرا که در سرزمین بین النهرین زعفران به صورت وحشی وجود ندارد. از طرفی بنا بر برخی شواهد تاریخی و واژگانی، مبدا گیاه زعفران معمولی کوه های زاگرس و دامنه های الوند است. می توان به این نتیجه رسید که اگر واقعا سومریان گیاه زعفران را می شناخته و مقصود آن ها همین زعفران معمولی خوراکی بوده است، آن ها باید از نواحی زعفران خیز ایران کوچ کرده باشند.
در زیر برخی از مستندات تاریخی که توسط مورخان ثبت شده است می آوریم :
فرهنگ نویسان قرن 11 هجری ، ومقدم بر همه میر جمال الدین حسین انجوی شیرازی (در سال 1028) مؤلف فرهنگ جهانگیری ، و پس از او دیگران به تعریف آن پرداخته اند .مثلا صاحب برهان قاطع نوشته است ، کرکمینه به فتح اول و ثالث و میم به تحتانی کشیده و سین بی نقطه مفتوح ، نام گلی است خوشبوی که به چند رنگ می شود.
ابن اسفندیار کاتب ، تاریخنگار مازندرانی ، خراج مازندران در عصر ساسانیان ، از بابت زعفران سالانه ده خروار بوده است .
دانشمند امریکایی بارتولدلافر ، که در سال 1917 نتایج پژوهش های خود را در باب روابط فرهنگی مدنی ایران و چین منتشر کرده ، تتبعی عالمانه نیز درباره منشاء و پیشینه زعفران و نامهای آن در زبان های مختلف انجام داده ، و از جمله به این نتیجه رسیده است که : اولا زعفران از رستنی های بومی ایران بوده و در واقع گیاه زعفران در ایران خودرو است و قاعدتا کشت آن از زمان های بسیار دور در این سرزمین آغاز شده است . ثانیا به احتمال زیاد، پیاز زعفران و فرهنگ کاشت و مصرف آن از ایران به نقاط جهان مخصوصا به هند انتقال یافته است.
گلین دانیل ضمن شرح آثار فرهنگی و مدنی سومریان (قومی که خود را سیاه سران می گفتند ، که در بین النهرین می زیستند ) میگوید : عجیب این که هنوز تعداد کمی از لغات سومری مثل .... ، زعفران ، ... در زبان انگلیسی بکار می رود - سومریان قومی بوده اندکه ازیک سرزمین کوهستانی ( مازندران ) به بین النهرین مهاجرت کرده اند .
مصارف
از زمانهای قدیم برای زعفران نیز همچون سایر ادویه جات، خواص درمانی مختلفی در نظر می گرفتند. امروزه بر مبنای تحقیقات علمی که در ادامه استفاده فراگیر از زعفران در طب سنتی و گیاهی انجام شده، خواص متعدد زعفران و اثربخشی ترکیبات مؤثره آن توجه بسیار زیاد محققین، شرکتهای داروسازی و دست اندرکاران علم پزشکی را به خود جلب نموده است. نتایج نشان می دهد که در آینده ای نزدیک، زعفران یکی از مهمترین جایگزین های داروهای شیمیایی خواهد بود.
از جمله این موارد می توان به کاربردهای زیر اشاره کرد:
ü کمک به هضم طبیعی غذا، تقویت کننده معده، ضد نفخ
همچنین تحقیقات فراوان انجام شده نشان می دهد که ترکیبات موجود در زعفران در درمان برخی از انواع سرطانها در حیوانات آزمایشگاهی تاثیر داشته است.
بنابراین مشاهده می کنیم که بدلیل ویژگیها و خواص منحصر بفرد زعفران، امروزه از آن در صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی، آرایشی و عطرسازی استفاده قابل توجهی می شود.
خلاصه ای از : مقاله زعفران ایران – شناخت تاریخی و فرهنگی ، نوشته : دکتر محمد حسن ابریشمی
