ویروس ایکس قارچ Mushroom Virus X
صنعت جهانی قارچ به علت ارتباطات بین المللی در تهیه مواد لازم(اسپان و کمپوست متمرکز) طبیعت تک کاشت وانبوه این محصول دائما توسط بیماری های جدید که بسرعت گسترش می یابند تهدید می شود. بعنوان مثال در دهه ١٩٩٠ صنعت قارچ یک پاندمی را با کپک تریکودرما تجربه کرد که از ایرلند شروع شده بود و به بسیاری از کشورهای تولید کننده قارچ گسترش یافت.
در سال ١٩٩٦ یک بیماری شبه ویروس در چندین مزرعه قارچ در بریتانیا اتفاق افتاد. این بیماری صنعت قارچ انگلستان را در سالهای ٢۰۰۰ و ٢٠٠١ بصورت جدی تحت تاثیر قرارداد و تا ایرلند و هلند و چندین کشور دیگر پرورش دهنده قارچ گسترش یافت. بطوریکه تنها در سال ٢۰۰٣ صنعت قارچ انگلستان را بالغ بر ۵٠ میلیون یورو که ناشی از کاهش شدید محصول و کیفیت آن و همچنین تعطیلی مزارع بود متضرر کرد .
تحقیقات آن زمان روی ویروس لافرانس متمرکز شد در حالیکه تستهای تشخیصی موجود این ویروس را شناسایی نکردند. این مشکل مجهول شروع به گسترش کرد تا اینکه سرانجام تستهای ویروسی یک ار ان ای دارای دو باند را dsRNA که قبلا در قارچ ها دیده نشده بود شناسایی کردند. این ویروس را به علت ماهیت مشکوک آن ویروس ایکس X نامگذاری کردند.
اغلب ویروسها در یک پوشش غلاف مانند قرار دارند که این خاصیت باعث آسیب پذیری آنها میشود ولی ویروس X فاقد غلاف است. این ویروس در تصاویر میکروسکوپ الکترونی حالت لایه ای حلزونی را نشان میدهد و اینطور به نظر می رسد که چندین ویروس بهم چسبیده اند.
ویروس ایکس کمپلکسی از حداقل ۵ ویروس مجزاست که عملکرد مرتبطی با یکدیگر دارند.
خانم هلن گورگن Helen Grogan و ریچارد گیز Richard Gaze روشی را برای شناسایی ویروس X بکار گرفتند که بر مبنای ردیابی RNA ویروس در عصاره قارچ بوسیله تکنیک های الکتروفورز و PCR است. در این روش RNA ویروس روی ژل قرار می گیرد و توسط جریان الکتریکی با ولتاژ پایین به حرکت در می آید و در نهایت ایجاد باند بخصوصی میکند. تجربه نشان داد که هرچه شدت آسیب قارچ بیشتر باشد تعداد باندهای بیشتری تشکیل میشود که دلیل این موضوع مشخص نیست.
تحقیقات نشان داده است که ویروس ایکس به هر دو شکل عمودی( بوسیله انتشار اسپورها) و افقی ( از طریق قطعات میسلیوم) قابل انتقال است. میزان انتقال افقی معمولا بسیار بالا و ١٠٠٪است در حالی که میزان انتقال عمودی بسیار متغیر و بین ٣۰ تا ١٠٠٪ میتواند باشد.
ویروس X ممکن است در محیط بصورت نهفته باقی بماند و طی چند دوره محصولدهی نشانه هایی ایجاد نکند و یکدفعه ظاهر شود و عوارض شدیدی بهمراه داشته باشد.
یافته ها حاکی از این است که نشانه های این ناهنجاری بطور کلی متنوع است. نشانه قابل توجه و اولیه وجود مناطق خالی از قارچ در بستر است بهمین علت در ابتدا این بیماری را Patch Disease بمعنی بیماری وصله ای نام گذاری کردند ولی این نام با توجه به اینکه علائم اولیه ممکن است کاملا متفاوت ظاهر شوند گمراه کننده است. در این حالت مناطق خالی از قارچ که در حاشیه ها ی آن تعداد زیادی اسپوروفور دیده می شود.
در برخی مواقع رشد قارچ در مناطق خالی patch صورت می گیرد ولی بسیار کند تراز مناطق دیگر و یک منظره تپه و گودال را در توده رشد قارچ نمایان می سازد.
علاوه بر این نشانه دیگری وجود دارد که شامل تغییر رنگ Discoloration در گروهی از قارچ ها در بستر است که در این حالت کلاهک قارچ قهوه ای میشود ولی این حالت ممکن است همیشه دیده نشود.
یک نشانه کاملا متفاوت باز شدن کلاهک قارچ قبل از بالغ شدن است premature cap opening این امر در بعضی مواقع بعلت شکل گیری ناقص کلاهک روی میدهد. در بعضی مواقع آسیبهای مورفولوژیکی بقدری شدید است که باعث میشود کلاهک قارچ تشکیل نشود.
نشانه های دیگری که از مزارع مختلف گزارش شده شامل : عدم توانایی رشد میسلیوم. کوتولگی قارچ. دوکی شدن قارچ. عدم وجود یا دفرمه شدن گیل ها.
پیشگیری و کنترل
برای اعمال موثر ترین کنترل و شیوه های پیشگیری ضروری است که جدید ترین، قویترین و دقیق ترین داده داده های علمی در باره بیماری های ویروسی را در اختیار داشته باشیم . تامین این هدف نیازمند سرمایه گذاری مستمر در جنبه های مختلف از جمله تشخیص بیماری ، تعیین و توصیف ویروسهای مربوطه میباشد . همچنین ضروری است تکنیک های ارزان ، سریع و دقیقی را برای تشخیص و تعیین ویروسها دراختیارداشت. کسب این نوع اطلاعات برای موارد ذیل ضروری است :
۱) تشخیص سریع بیماری
۲) شناخت مراکز واقعی و احتمالی انتشار آلودگی
۳) دستیابی به تحلیل ریسک در مقابل خطر واقعی
۴) اقدامات کنترلی متمرکز
پس از شناسایی اولین موارد ابتلا، باید محدودیتهایی بر تمام خط تولید و جابجایی ها صورت گیرد و قبل از بروز بیماری سایر محل های احتمال پراکندگی بیماری را مورد ارزیابی قرار داد.
برای کشف و تایید موارد آلودگی، ساز و کارهایی تعبیه شود که برای طراحی آن نیاز به آموزش و اطلاع رسانی از محل بروز بیماری یا محل وجود خطر می باشد
بایستی به سرعت و دقت اطلاعات مربوط به محل بروز بیماری و وجود خطر به عوامل ذیربط در صنعت تولید قارچ رسانده شود. ضروری ا ست کلیه پرسنل اهمیت مفهوم" امنیت زیستی" هنگام بروز بیماری را درک کنند و بیماری را بدون فوت وقت به مسئولین مربوطه گزارش نمایند.
شیوع بیماری از محل ابتلاء اولیه می تواند تنها با یک ذره آلوده که از طریق هوا به سالنهای مجاور می رسد گسترش یابد. در شیوع بیماری اخیر ثابت شده است که گرد و خاک محیط های آلوده که از طریق هوا، کارکنان، وسایل نقلیه و تجهیزات انتشار می یابند می تواند از جمله عوامل مهم گسترش آلودگی باشد. ضدعفونی دقیق وسایل نقلیه قبل از جابجایی محصول، زباله یا تجهیزات به نقاط دیگر از جمله مهمترین عوامل کنترل انتشار آلودگی است.
اقدامات اختصاصی:
• پاستوریزه کردن سالن ها پس از برداشت محصول در دمای ۷٠ درجه بمدت ١۲ساعت.
• اطمینان از سلامت مواد اولیه مخصوصا کمپوست حاوی بذر ضروری میباشد.
• استفاده از فیلترهای HEPA در دریچه های ورودی و خروجی هوا.
• برداشت به دقت محصولات قبل از باز شدن کلاهک و انتشار اسپورها در محیط .
• استفاده از نمک یا مواد ضدعفونی کننده در محلهای ورودی.
- نتیجه گیری:
- تصمیمات بایستی مبتنی بر دانش باشد.
- مراقبتها باید تاثیر گذار باشد.
- تشخیص ها باید به دقت صورت پذیرد.
- سیاستهای اتخاذ شده باید با برنامه ریزی دقیق انجام شود.
- نیروی انسانی متخصص باید آموزش دیده و کافی باشد.
- همکاری مناسب بین تمامی مراکز پرورش قارچ صورت پذیرد.منبع:
امید است این مقاله در شناخت، جدی گرفتن و طرز نگرش نسبت به بیماریها دیدگاه تازه ای را بما نشان دهد .
علی اسکاش دانشجوی میکروب شناسی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه شهید بهشتی