زعفران امروز ، زعفران فردا
چکیده :
زعفران مهمترین گیاه زراعی موجود در کره زمین است وتنها محصولی است که واحد وزن وخرید وفروش آن به جای تن و کیلوگرم ، مثقال وگرم می باشد. باتوجه به اینکه در شرایط آب وهوایی خشک وسرد می رود ونیاز آبی بسیار پایینی دارد، یکی از آلترناتیوهای بسیارمناسب جهت رشد وتوسعه در مناطق وسیعی از خراسان جنوبی ورضوی می باشد ومی تواند جایگاه بالایی در صادرات غیرنفتی وایجاد اشتغال در مناطق یاد شده داشته باشد.
درحال حاضر بیشترین میزان تولید زعفران دنیا به کشورایران اختصاص دارد وحفظ این جایگاه با عنایت به ارزش افزوده این محصول از اهمیت بالایی برخوردار است که انجام این مهم یکی از اصلی ترین وظایف سازمانهای جهاد کشاورزی وبخصوص مدیریت های باغبانی درسطح استانهای فوق به شمارمی رود در این مقاله ، برخلاف نظربسیاری از کارشناسان ومفسران (باتأکید براحترام به علم ودانش این عزیزان ) که در زمان بروز مشکلاتی مانند کاهش شدید قیمت زعفران ، مسئله جلوگیری از افزایش سطح زیرکشت وجلوگیری از تولید را مطرح می کنند، ( وبدین ترتیب بجای یافتن راه حل مناسب اقدام به حذف صورت مسئله می نمایند) سعی براین شده است تا با بررسی وضعیت فعلی و یافتن مسائل ومشکلات وتنگناها و همچنین نقاط قوت در سطح ملی و بین المللی ونیز پیش بینی آینده باتوجه به روند توسعه ، نیازهای بازارهای داخلی وخارجی، گسترش وتنوع در اشکال مصرف وبوجود آمدن بازارهای مصرف جدیدضمن برشمردن مسائل ومشکلات فنی ، بهداشتی ، اقتصادی و اجتماعی (زعفران امروز) به ارائه راهکارهایی درجهت حل این مسائل ومشکلات پرداخت (زعفران فردا) وشاهد پیشرفت روزافزون درتولید وفرآوری وصادرات این محصول مهم واستراتژیک باشیم.
1- وضعیت تولید زعفران درایران وخراسان
سطح زیرکشت زعفران در کشور در سال 1382 (آخرین آمار منتشره از سوی وزارت جهاد کشاورزی )5/54 هزار هکتار بوده که این سطح 3/228 تن تولید به همراه داشته است. میزان صادرات زعفران در سال 83 به میزان 172تن و به ارزش 95 میلیون دلار بوده که 30% از نظروزنی و 40% از نظرارزشی بیشتر از سال پیش از آن بوده است. پیش بینی می گرددصادرات زعفران در سال 84 به حدود 200 تن برسد. سطح زیرکشت این محصول درسال 83 در استان خراسان بزرگ 54 هزارهکتار ومیزان تولید آن 6/213 تن می باشد که تقریباً بیش از 90% زعفران ایران را شامل می شود.
2- ارزش دارویی و صنعتی زعفران
زعفران از جمله گیاهانی است که علاوه برارزش غذایی واقتصادی دارای ارزش دارویی نیز می باشد مصرف زعفران سبب کاهش سطح کلسترول و تری گلیسیرید خون می شودو از بیماری های قلبی عروقی پیشگیری می کند.همچنین باتوجه به اینکه زعفران اثرات بازدارندگی بر روی افزایش بیلی روبین خون دارد، از دیرباز در درمان یرقان نیز به کاربرده می شده است. در طب جدید از زعفران فرآورده ای به نام تنتورزعفران تهیه می گردد که به عنوان داروی ضد اسهال و در بیماریهای پوستی مورد استفاده قرار می گیرد. زعفران موجب دفع سنگ کلیه و دفع عفونت دستگاه دفع ادار نیز می گردد.زعفران به علت دارابودن موادتلخ (پیکروکروسین) موجب تسهیل در هضم غذا می شود و نفخ معده را از بین می برد. زعفران با میزان مصرف 30 میلی گرم در روز اثرات ضدافسردگی قابل توجهی در بیماران افسرده دارد. از زعفران در رفع بی خوابیها که منشاء تحریکات مغزی دارد و نیز در برونشیت های مزمن به علت اثر بی حس سابقی مدیر باغبانی کنندگی آن بر روی اعصاب ریه استفاده می شود.
در صنعت نیز از زعفران برای رنگ آمیزی ابریشم،نخ وپارچه های ابریشمی و نخی استفاده می شود.
1- راهکارهای مؤثرجهت حفظ وتوسعه بازارهای جهانی
4-1- تولید محصول با کیفیت واستاندارد
4-1-1- اموربهداشتی حین برداشت :
همانطورکه می دانید مرحله برداشت زعفران یکی از مهمترین
مراحل تولید محصول است. برداشت صحیح برکیفیت ،مرغوبیت
وعطروطعم زعفران تأثیربسزایی داردبرداشت گلها صبح زود قبل
از بازشدن غنچه ها (ساعت 9-5) باعث افزایش کیفیت عطروطعم
محصول می شود. در این مرحله بایستی از تماس دست با سبزینه
گیاه، خاک وسایرمواد موجود در زمین جلوگیری به عمل آید و
به دقت کلاله همراه با خامه از گلهای گیاه جدا شود، غنچه
های زعفران بایستی در همان روزی که برداشت می شوند بازشوند
وخامه (میله سفید مادگی) را به همراه سه کلاله قرمز رنگش
از درون جام گل بیرون کشید. بازشدن گلها موجب شکستگی کلاله
ها وآغشتگی آنها به رنگ گلبرگ ها وپرچم ها می شود که خود
از کیفیت محصول می کاهد.
4-1-2- حمل ونقل گل از مزرعه تا فرآوری
روش فعلی عرضه گل به بازار به دلیل انباشتن گلها در محیط
باز وتوقف طولانی به منظور فروش و همچنین طولانی شدن زمان
جداسازی کلاله وخامه از گل از عوامل مهم در کاهش کیفیت
زعفران است که بایستی از این کار جلوگیری به عمل آید و گل
هر روزه بعد از برداشت در بارگاه های بهداشتی زعفران که
پیش بینی شده فرآوری گردد.این بارگاهها در سال جاری و به
تعداد 10000 واحداز محل تسهیلات بانکی در مراکز دهستانها
در حال راه اندازی است و برای سال آینده نیز با کیفیت
بهترو شرایط بهتر، احداث این بارگاهها پیگیری می شود.
برای حمل گلها از مزرعه تا محل این بارگاههای بهداشتی
بایستی به جای استفاده از کیسه یا موارد دیگر از سبدهای
پلاستیکی بزرگ استفاده شود تا از انباشته شدن گلها روی هم
که باعث لهیدگی آنها می شود جلوگیری شود لهیدگی گل باعث
صدمه زدن به کلاله ها و درنتیجه کاهش کیفیت زعفران می
گردد.
4-1-3- فرآوری
به منظور حفظ بازارهای جهانی ، باتوجه به خطری که از جانب
بعضی از کشورها(افغانستان وچین) ، ما را تهدید می کندضروری
است کارآیی خود را در تولید وعرضه زعفران مرغوب بالا ببریم
تا درآینده نزدیک مزیت خود را از دست ندهیم یکی از راهها
این است که حالتی رقابتی دربین تولید کنندگان بوجود آوریم
به گونه ای که با برخورداری از تولید بالا، تولید کننده ای
که محصول بهتری تولید کند جایگاه بهتری داشته باشددراین
صورت تولید کننده نیز برای اینکه بتواند با رقباء خود
رقابت نماید به دنبال راههایی برای کاهش هزینه ها وتولید
محصول مرغوب خواهد بود. در فرآوری زعفران تولیدکنندگان
بایستی اصول بهداشتی را رعایت نموده و پس از شستن دست ها
با آب وصابون نسبت به جداسازی کلاله ها و خامه از گلها
اقدام نمایند. عمل جداسازی بایستی در بارگاههای بهداشتی
وبصورت متمرکز انجام شود چون پاک کردن گل ها در خانه های
شخصی و به صورت سلیقه ای محصولی با کیفیت های متفاوت عاید
می کند همچنین خشک کردن زعفران در منزل روی روزنامه و
پارچه های سفید و تمیز هم خالی از اشکال نیست زیرا به
دلیل رفت و آمد افراد و جریان هوا و نشستن گردوغبار روی
محصول از کیفیت آن می کاهد بنابراین کار جداسازی وخشک کردن
بایستی در بارگاههای بهداشتی که از محل تسهیلات بانکی در
نزدیکی محل تولید زعفران تعبیه شده انجام شود ودقت و نظارت
کامل بر این مهم صورت پذیرد.
4-1-4- پاستوریزاسیون
در طی سالهای اخیربرای پاکسازی محصولات طبیعی از روش های
پرتوافشانی و تزریق گاز استفاده شده است ، در رابطه با
زعفران نیز این محصول توسط اشعه گاما پرتودهی شده که مورد
قبول بازارهای جهانی نمی باشد.
از این رو باتوجه به افزایش نگرانی سازمانها و قانونگذاران
نسبت به روش های مذکور ،بسیاری از شرکت های خصوصی
وسازمانهای تحقیق وتوسعه ، تحقیقاتی در زمینه یافتن شیوه
های جدید پاستوریزاسیون طبیعی انجام داده اند که محصولی با
کیفیت بالا و با کمترین اثربر روی ویژگی ها و مشخصات
ارگانیک آن حاصل گردد.این کار با همکاری تنگاتنگ متخصصین
ومهندسین کارآمد انجام شده و یک سیستم پاستوریزاسیون طبیعی
را پایه گذاری نمودند. این سیستم امکان پاکسازی محصولات
خشک وحساس را بدور از هرگونه زیانهای روشهای پاستوریزاسیون
سنتی را ارائه می دهد. این تکنولوژی علاوه براینکه حفظ
سلامت انسانها را تضمین می نماید به صورت مؤثری توسط تولید
کنندگان پیشرو،تجارو کارخانجات فرآوری بریا محصولاتی از
جمله ادویه جات ، زیره ، زعفران ومحصولات خشکباری در اروپا
و خاورمیانه به کارگرفته شده است در حال حاضرسرویس های
پاستوریزاسیون برای بیش از 15 نوع محصول با ارزش ارائه می
شود.
در حال حاضر مراکز فعال پاستوریزاسیون، کشور های هامبورگ
آلمان ، ترکیه ،دبی وایران (تهران) هستند که به مشتریان
محلی خود خدمات ارائه می نمایند.
پاستوریزاسیون صددرصد طبیعی درعین حفظ ویژگیهای محصول ، (
حفظ خواص محصول از جمله رنگ، بافت ، بو ومزه ، عطر، طعم
رنگ ) میکروارگانیسم ها را به صورت مؤثراز بین می برد و
باعث کاهش چشمگیرTotal plate count می شود در این روش کلیه
میکروبهای بیماری زا از بین می رود کپک ها (mould) حشره
ها، تخم هاو لاروهای آنها را نیز نابود می کند. روش فوق
روش بسیار مناسبی برای زعفران بوده که قبل از بسته بندی
این محصول بایستی مد نظر قرار گیرد زیرا درآینده
بسیارنزدیک می بایستی جوابگوی محصولات صادراتی خود در
رابطه با کاهش وضعیت آلودگی وبارمیکروبی آن باشیم.
-2- بازارهای مناسب وشناخت بازارهای جدید
یکی دیگر از مشکلات اصلی ما در بحث تولید وعرضه زعفران،
بازاریابی مناسب این محصول است باتوجه به اینکه قسمت اعظم
زعفران دنیا در کشور ما تولید می شود، ضروری است که مبحث
بازاریابی این محصول نیز توسط ایران اداره و ساماندهی شود.
متأسفانه شاهدیم کشور اسپانیا از سالیان گذشته بادرک این
مطلب که به دلیل بالابودن هزینه های تولید قادر به رقابت
با تولید زعفران در کشورمان نیست، شروع به کاهش تولید
نموده و صرفاً 3-2 تن زعفران در سال تولید می نمایداما از
سوی دیگر تصمیم گیرنده اصلی دربازارهای زعفران دنیا ومرکز
توجه اصلی خریداران جهانی این محصول کاملاً ایرانی ،
اسپانیا می باشد بدین ترتیب که اسپانیا همه ساله با
برگزاری جشن و فستیوال بین المللی زعفران نگاه تمامی
خریداران را به خود جلب کرده و به شناخت صحیحی که از
نیازهای متقاضیان وبازارها هدف دارد ، توانسته است به
عنوان مرکز ثقل این محصول شناخته شود 85-70 درصد زعفران
ایران به صورت فله و در بسته بندی بزرگ به اسپانیا و
امارات صادر می شود وآنها بابازاریابی صحیح و بسته بندی
مناسب محصول را به نام کشورهای خود صادر می کنند. بانگاهی
به میزان صادرات انجام شده درچهار ماه نخست امسال که حدود
47 تن بوده است و با مقایسه میان قیمت فروش فله ای آن قرار
هرکیلوگرم 5/2 میلیون ریال با قیمت هرکیلوگرم زعفران به
صورت بسته بندی در بازارهای داخلی وخارجی از قرار
هرکیلوگرم 5 میلیون ریال درمی یابیم که دراثر نبود
بازاریابی مناسب ومدیریت یکپارچه و قوی در این زمینه ، فقط
در چهارماهه نخست امسال حدود 117 میلیارد ریال خسارت به
تولید کنندگان وکشوروارد آمده است در این راه ضروری است
دولت ضمن حمایت از صادرکنندگان موفق با ایجاد سازوگاری
مناسب در این راه قدم بگذاردانجام مطالعات زیرساختی به
منظور شناخت بازارهای جدید وشکل نیاز این بازارها درافزایش
میزان صادرات بسیارمهم است ایجاد تنوع در اشکال مختلف بسته
بندی باتوجه به نیاز بازار وسلیقه های مشتریان
تأثیربسیارخوب ومثبتی ایجاد خواهند نمود که موجب جلب سلائق
مختلف می گردد.
4-3- تبلیغات داخلی وخارجی
زعفران دراغلب نقاط دنیا وحتی دربسیاری از استانها وشهرهای
کشورخودمان محصولی ناشناخته است که این امرشاید ناشی از
ضعف تبلیغات مناسب در این زمینه باشد در این راستا ضروری
است ضمن برنامه ریزی صحیح ومناسب، اقدامات بایسته، از سوی
مراجع ذیربط انجام پذیرد وبایددولت با حمایت از این امر به
کمک صادرکنندگان بشتابد در حال حاضر حدود 60 تن زعفران
تولیدی به مصرف داخلی رسیده و مابقی آن از کشورصادر می شود
یعنی حدود 85% زعفران تولیدی ما محصولی صادراتی است که این
موضوع اهمیت داشتن دیدگاه تبلیغاتی بین المللی این محصول
را بیش از پیش آشکار می کند. با انجام تبلیغات مناسب از
طریق شبکه های تلویزیونی ماهواره ای و بین المللی می توان
زعفران ایران را به تمام مردم دنیا شناساند. مابدون در
نظرگرفتن مصارف جدیدصنعتی و یادارویی این محصول اگربتوانیم
با تبلیغات صحیح به طور متوسط مصرف زعفران را در مجموع 1/0
گرم در سال درکل دنیا به ازاء هر نفر افزایش دهیم ، 600 تن
در سال به تقاضای بازار افزوده ایم. یعنی چیزی
بیش از دوبرابر تولید فعلی این محصول در دنیا با این حساب
ساده به اهمیت فوق العاده تبلیغات در زمینه ایجاد بستر
مناسب بازاریابی زعفران پی می بریم و از طرف دیگر انجام
تبلیغات سبب شناساندن ایران به عنوان پایگاه تولید جهانی
زعفران به سایر کشورهای دنیا می گردد.و جایگاه ایران را در
این امر تثبیت می نماید.
4-4- جلوگیری از صادرات فله
زعفران ایران به کشورهای امارات متحده عربی ، اسپانیا ،
عربستان ، سوئد وایتالیا صادر می شود که اسپانیا بیشترین
سهم را در خرید زعفران ایران دارد. همچنین کشورهایی مانند
پاکستان وهند وامارات به عنوان بازارهای غیرمستقیم زعفران
ایران به شمار می روند و آن را به صورت دست دوم درمقادیر
زیاد و با کیفیت دست خورد ه و تقلبی از طرق غیرقانونی
دریافت می کنند.
در این میان با در نظرگرفتن کشوری مانند اسپانیا با تولید
حدود 3-2 تن در سال وباتوجه به تولید اندک کشورهایی با
سابقه مانند هند، کشمیر، مراکش، یونان، ایتالیا، کشورهای
جدیدی نیز مانند چین وافغانستان برجرگه تولید این محصول
پیوسته اندومکانیزم ها مناسب تولید آنرا نیز
دارند لذا به نظر می رسد زعفران ایران در آینده نه چندان
دور با چالشهای بسیار سختی روبرو خواهد شد برای جلوگیری از
عدم ا ستقبال بازارجهانی بایدعواملی مانند گسترش بازاریابی
، دستیابی به بازارهای جهانی ، تبلیغ و فروش محصولات را
مورد توجه قرار دهیم وبا بهترین شیوه های تولید، بسته بندی
و فرآوری حافظ و تعیین کننده قیمت جهانی زعفران باشیم
درحالیکه ایران توانایی صادرات 200 تن زعفران درسال را
دارد، اسپانیا باتولیدتنها دوتن زعفران مهمترین تولیدکننده
زعفران دنیا محسوب می شود. سیاست گذاری نادرست دولت ،عدم
بازاریابی مناسب برای فروش محصول وکشت سنتی زعفران از عمده
ترین مسائلی است که زعفران ایران را مهجور قرارداده است
متأسفانه قیمت زعفران ایرانی که می تواند تا 530 دلار برای
هرکیلوگرم به فروش برسد، تا 250 دلارکاهش یافته و مابه
التفاوت آن از طریق صندوق ذخیره ارزی کشور تأمین می شود
ودلالان وصادرکنندگان ناآشنای زعفران با احتساب قیمت تمام
شده محصول در ایران ، به حداقل سود بسنده کرده و در واقع
سوبسید زعفران را به جای مصرف کننده داخلی به خریدار خارجی
پرداخت می کنند. باتوجه به تلاش برای عضویت ایران در W.T.O
باید گفت. زعفران ایران به عنوان مزیت اقتصادی کشور
نیازمند اعتبارات بلاعوض برای سرمایه گذاری ، بازاریابی
مناسب و سازمانی برای حمایت و نظارت برچگونگی شیوه برداشت
و فرآوری سایر مراحل است و در صورت توجه دولت می تواند
همپای نفت وفرآورده های نفتی درآمد ارزی برای کشور داشته
باشد و این میسرنمی شود مگر با همدلی تمام سازمانهای دست
اندرکار نظیربازرگانی ، صنایع ، مرکز توسعه صادرات ، جهاد
کشاورزی و ... که به صورت یک دست عمل نمایند.
4-5- کانالیزه شدن صادرات وبورس کالای کشاورزی
یکی از سازوکارهای مناسب در بهبود وضعیت فعلی صادرات ،
کانالیزه شدن صادرات زعفران توسط صادرکنندگان معتبر
وشناخته شده وعدم اجازه صدور به سایر افراد است همچنین
رعایت استانداردهای ملی وبین المللی در زمان خرید وفروش
محصول سبب کاهش پدیده تقلب می گردد و الزام رعایت این
استانداردها جز از طریق انجام معاملات درتالارهای بورس
کالای کشاورزی مقدور نمی باشد باتوجه به نظام خرده مالکی
در مزارع وعدم تمکن مالی زعفران کاران ولزوم فروش محصول پس
از برداشت در مدتی کمتز از یک ماه ، شاهد نوسانات شدید
قیمت زعفران هستیم که افت بسیار زیاد قیمت در سال گذشته
نمونه روشنی براین مدعاست. به رغم ایجاد تشکلهای تعاونی به
دلیل ضعفهای موجود در ساختار آنها تاکنون نتوانسته انددر
تنظیم بازار تأثیربسزایی داشته باشند.افزایش توان مالی
کشاورزان وصادرکنندگان ، تقویت معاملات زعفران در بورس
کالای کشاورزی وکمک به رشد وتوسعه بورس از راهکارهای مطرح
در حوزه صادرات وکنترل به شمار می رود همچنین تعامل سازنده
مابین وزارت بازرگانی ، بانک کشاورزی و بورس کالای کشاورزی
در رشد تولید وتجارت زعفران مؤثراست.
زعفران امکان عرضه به بورس را می یابد که واجد استاندارد
ملی بوده و از آفات زنده یا بقایای آن ، کپک زدگی و رنگ
افزوده شده ، عاری و در همان سال زراعی که مورد داد وستد
قرار می گیرد تولیدشده باشدصاحبان کالا می توانندکالای
واجد شرایط خود را ضمن مراجعه به هریک از انبارهای سازمان
بورس کالای کشاورزی تحویل داده ورسیده دریافت نمایند
بازرسان بورس در زمان دریافت کالا و در حضور صاحب آن اقدام
به نمونه برداری و پلمپ محموله می نمایند. پس از اعلام
مشخصات زعفران از سوی آزمایشگاه ، گواهی تضمین کمیت و
کیفیت کالا با اعتبار نود روزه صادر می گردد.
وکالا از طریق کارگزار فروشنده در تالار معاملات مورد داد
وستد قرار می گیرد، سپس خریدار کالا می تواند
درخواست خروج کالا را بدهد و یا آنرا مجدداً در تالار
معاملات مورد داد وستد قرار دهد این زعفران تامدت اعتبار
گواهینامه آن می تواند به دفعات مورد داد و ستد
قرارگیرد. به هرحال کنترل کیفی تولید وحفظ مرغوبیت کالا و
تنظیم بازار به خصوص نفوذ به بازارهای جدید دیگرجهانی کاری
نیست که به تنهایی از عهده چند تاجر عمده صادرکننده زعفران
ساخته باشد همچنین عملیات بهر زراعی محصول و بهسازی فرآیند
تولید وعرضه وبالاخره ایجاد تحولات لازم در جهت بهبودوضع
کمی و کیفی محصول در گرو تحقیق آموزش و ترویج فنون جدید
کاشت داشت وبرداشت زعفران است که به نوعی به اقدامات دولت
بستگی دارد. بورس کالای کشاورزی می تواند با اصلاح ساختار
بازار زعفران، قدرت رقابتی این بازار را با کنترل مرغوبیت
کالای صادراتی ورعایت استاندارهای آن دربازارهای بین
المللی حفظ ، وتوان وظرفیت صدور بیش از میزان فعلی را برای
جامعه زعفران کاران کشور به ارمغان آورد. از سوی دیگر عدم
توجه کافی مسؤولان به تولید و صادرات زعفران موجب از دست
دادن جایگاه ایران در زمینه تولید این محصول در دنیا خواهد
شد.
5-بحث و نتیجه گیری
مسائل ومشکلات حادث برزعفران واحساس نیاز به حل این مسائل
باعث گردید که پیگیریهای لازم به منظور تشکیل مرجع تصمیم
گیرنده ای در مورد این محصول مهم و استراتژیک به عمل آید
که در این راستا، با سعی و کوشش واهتمام مسؤولین امر در
شناساندن ضرورت وجود چنین مرجعی، کارگروه ملی زعفران در
هیأت دولت تشکیل شد این امرم نشاندهنده جایگاه مهم این
محصول در اقتصاد ملی کشور بوده وتوجه هرچه بیشتر به مسائل
وتنگناها را روشن می سازدمعذالک تشکیل صرف این کارگرروه به
تنهایی کافی نبوده ولازم است که مسائل وتنگناهای مطرح شده
در این مقاله تا بتوان با پیگیری آنها وجمعبندی تمامی راه
حلها در سطح ملی به نتایج مفید مثمرثمری دست یابیم و شاهد
حضور پررنگ زعفران در جایگاه خود به عنوان یکی از ارکان
صادرات بخش کشاورزی باشیم واین همان زعفران فرداست که
آرزوی ماست .باتوجه به پیش بینی های به عمل آمده در برنامه
چهارم توسعه مبنی بر افزایش سطح زیرکشت ونیزافزایش میزان
تولید زعفران تا 390 تن در سال پایان نامه برنامه در سه
استان خراسان رضوی ، شمالی وجنوبی ، لازم است از هم اکنون
برنامه ریزی های ضروری جهت حل مشکلات وتنگناها را با
محوریت کار گروه ملی زعفران به عمل آوریم تا ان شاء الله
شاهد پیشرفت چشمگیر و به تبع آن شکوفایی اقتصادی بخش
کشاورزی استان باشیم.
منابع
1- قطب علمی زراعت دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد ،
زعفران فنآوری تولید فرآوری ، دانشگاه فردوسی 1381
2- ایجاد ارزش افزوده درمحصول شمانشریه شرکت
steambab.systems
3) WWW.irna.ir/fa/news/view/Line
4) WWW.iran-newspaper.com/1384.44/html
5) WWW.sharghnewspaoeer.com/830730/iranco.html
6)WWW.irana.ir/news/prinable.asp
7)WWW.sabziran.ir/index.php
8)WWW.iranmaina.com/nntriton/food suff/features/zaferan
9)WWW.danya-e-egtesad.com
(حسین سابقی – علیرضا آشفته یزدی – هایده وحید آفاق )
سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی – مدیریت باغبانی
