نفخ

 

 مقدمه :

نفخ یکی از بیماریهای گوارشی تغذیه ای است. وجود برخی بیماریهای دستگاه گوارش ویا مصرف گونه های خاصی از گیاهان میتواند باعث بروز نفخ گردد.

در بررسی انجام شده در آمریکا نفخ جزء چهارمن عامل ایجاد کننده  مرگ ناگهانی  معرفی شده است.مطالعه ای روی 450هزار گاو پرواری در ایالت کانزاس آمریکا میزان تلفات بخاطر نفخ را0.1 درصد نشان داده است که در آن 0.2 درصد گلاوها به نفخ شدید و0.6 درصد آنها به نفخ خفیفنری مبتلا بودند.

گوساله ها، بره های شیر خوار،اسب و گوسفند ، گاوشیری وپرواری به‌این بیماری‌مبتلا میگردند. گوسفند در مقابله باگاو مقاومتر است.

نفخ شیردان، نفخ شکمبه و نفخ روده از انواع رایج نفخند.علاوه براین نفخ را میتوان به درجات حاد، نیمه حاد ،مزمن و به نفخ اولیه و ثانویه تقسیم بندی کرد.

پروتیینهای محلول برخی گیاهان مثل لگومینوزها که بیشتر در سیتوپلاسم برگها موجودند باعث ایجاد کفی پایدار در محیط شکمبه ای میشود.وجود این کف از خروج گاز جلوگیری کرده و از عمل آروغ جلوگیری میکند به این ترتیب نفخ ایجاد میشود.در مقابل مواد لیپیدی گیاهان و متابولیتهای آنها و نیز موکو پروتیینهای بزاق عوامل ضد کفی هستند که با کاهش فشار سطحی مایعات شکمبه به صورت ضد نفخ عمل میکنند. سرعت بالای خوردن غذا ، رطوبت ونم درغذا میتواند در بروز نفخ کمک کند .یونجه خشک نیز میتواند باعث بروز نفخ شودغذا های نرم و آسیاب شده نیز میتوانند نفخ ایجاد کنند. مقدار زیاد کنسانتره در غذا با افزایش بروز اسیدوزو کاستن از حرکات دستگاه گوارشی در خروج گاز و عبور غذا از مسیر گوارشی در ایجاد نفخ مؤثر است.  انسداد مری در اثر فشار خارجی، انسداد کاردیا، اختلال عصب واگ، فتق دیافراگم  از عوامل مهم عدم خروج گاز از محیط شکمبه اند.

بزاق در دستگاه گوارش با کاستن از کشش سطحی مایع شکمبه‌و با خاصیت بافری که دارد و نیز با افزایش رقت مایع شکمبه ای وحرکت مواد غذایی در کاستن از احتمال بروز نفخ و حتی جلوگیری از بروز آن مؤثر است. از بیماریهای عفونی غیر گوارشی که با اثر گذاری بر اعصاب یا دستگاه گگوارش زمینه ساز بروز نفخند میتوان بیماریهای سل‌و کزاز را نام برددر بیماری سل غدد لنفاوی مری متورم شده و با اعمال فشار خارجی بر مری مسیر آنرا مسدود  میکند. در بیماری کزازدر گوساله ها با ایجاد اختلال در عصب واگ عمل ناودان مری مختل میگرد و این زمینه ساز بروز نفخ مزمن است.

از عوامل میکروبی شکمبه  باکتریهای کپسول دار وپلی ساکاریدهای تولیدی آنها در بروز نفخ نقش بیشتری دارند.

مراتع جوان وشاداب ، مراتع اوره پاشی شده و  مصرف زیاد گلوکز، کلسیم ، منیزیم و مواد زیادنیتروژن دار  به بروز نفخ کمک میکنند. کلسیم با بلوکه کردن استیل کولین وشل شدگی عضلات و منیزیم با ایجاد شل شدگی عضلات شکمبه ای در بروز نفخ کمک میکنند.

خصوصیات فردی دام همانند اثر ژنتیک دام در ساختمان شکمبه و حرکات آن و ترکیب پروتیینهای بزاق و نیز  عادت به چرا نیز از عوامل اثر گذارند. مصرف گونه های خاصی چون غلات جوان،کلم، نخود،لوبیا،لگومها،شبدر سفید و قرمز نیز در این زمینه نقش آفرینند.

لیس زدن به شکم، تنگی نفس مشخص،خارج کردن زبان از دهان، ریزش بزاق، خیز کیسه بیضه از علایم ظاهری  وجود این بیماریی اند در کلبد گشایی پس از تلف شدن دام میتوان پرخونی گره ای لنفاوی سرو گردن، پرخونی بخش فوقانی دستگاه تنفسی، نرمی کلیه ها ، پرخونی مخاط روده و گاهی موارد پارگی شکم و دیافراگم دیده میشود. تا چند ساعت پس از مرگ کف از بین میرود لایه شاخی شکمبه بصورت ورقه ای کنده میشود و مخاط زیر آن بطور قابل توجهی پر خون به  نظر میرسد. دامی که بر اثر نفخ زمین خورد به زودی تلف میشود.

درمان:

در موارد خفیف میتواناز راهنماییهای زیراستفاده کرد:

-    با قرار دان تکه‌ای چوب در دهان ترشح بزاق را تحریک کرد. دو سمت این چوب از دو طرف فکهای دام بیرون باشد و با طنابی  به سر دام بسته شود تا قابل خروج  از محلش نباشد یا بلعیده نشود.

-          از جوش شیرین به مقدار 150تا200گرمدر یک لیتر آب استفاده کردو به دام خورانید.

-          ازروغنهای غیر سمی به دام خورانید مثلروغنهای گیاهی.

-          گاز را توسط لولهای از داخل بدن دام خارج کرد.

-          از داروهای مربوطه همانند پولوگزالون،L64و…

-    مالیدن مخلوطی از روغنهای غیر سمی با داروها به پهلوی دام که با لیس زدن دام این مواد خورده شده و اثر خویش را میگذارد.

-    از روغها یا داروهای فوق در آبخوریها استفاده کرد. مقدار روغنهای گیاهی 240تا300گرم به ازای هر راس دام ویا 1% حجم آبخوری.

-         استفاده از ترکیبات ضد نفخ در پلتهای غذایی.

-    اسپری کردن روغنهای گیاهی  بر روی علفه ها و علوفه های مرتع. البته بارندگی تا حد زیادی این روغنها را  خواهد شست.

استفاده دایمی از روغنها میتواند بر کیفیت شیر دام اثر گذار باشد. این روغنها بر جذب بتا کاروتن اثر منفی دارد به این ترتیب مقدار بتا کاروتن در شیر و کره کم میگردد ونیز مزه ،بو وطعم شیر نیز تغییر خواهد یافت. از روغنهایی که اثرات نامطلوب بر طعم و بو میگذارند روغن کتان، سویا و ماهی را  میتوان نام برد. روغن بادام زمینی و امولسیون پیه بهترین میباشند.

 علت مرگ در بیماری نفخ:     

قبلا جذب گازهای سمی چونH2S یا آمینهای سمی چون هیستامینهارا علت مرگ میدانستند ولی به نظر میرسد اینها  از عوامل ثانوی میباشند.علت اصلی مرگ اختلالات تنفسی- خونی و قلبی است که در اثر اتساع شکمبه ایجاد میشود. در گاوهای پرواری  که کنسانتره زیادی مصرف میکنند و Phمحیط شکمبه اسیدی تری دارند پایداری کف بیشتر استبیشترین پایداری در6= Phگزارش شده است.در گاوهای پرواری ترکیبات 4آمونیومی مثل دی متیل- دی آمیل-آمونیوم برای درمان استفاده میشود.با اضافه کردن 4%نمک به جیره غذایی میتوان دامرا وادار به خورن آب کرد به این ترتیب جریان خروج مواد غذایی از شکمبه تسریع می یابد.عیب این کار اینست که اضافه وزن دام را کمتر میکند.

دام را پس از مدتی گرسنگی نباید یکباره در معرض غذا قرار داد.گاو مبتلا را در محیط تنگ قرار نداده و هرگز به پشت نخوابانید.نگاهداری گاو در یک سراشیبی به گونه ای که سر دام بالتر از بقیه بدن قرارگیرد.بهاین ترتیب خروج گاز از بدن دام تسریع میگردد.

نفخ در شیردان نیز به خاطر برگشتگی شیردان که بیماری غیر تغذیه ایست ایجاد میشود.افزودن فرمالین( محلول37%فرمالدهید) به مقدار 1%به مایعات جایگذین شیر در غذای گوساله ها و بره ها بروز نفخ شکمبه را کاهش میدهد و اثرات جانی در سلامتی بره ها ندارد.

 در روده ها  نفخ  بیشتر در اسبان و بخاطر گرفتگی روده ایجاد میشود. رفع نفخ روده از راه رکتوم صورت میگیرد.

نفخ شکمبه در گوساله ها در سن کمتر از 5 هفتگی متداول نیست تا این زمان شکمبه هنوز حالت هوازی دارد ورورد شیر یا جایگذین آن به شکمبه باکتریهای غیر هوازی را زیاد کرده و فراورده های تخمیری آنها موجب نفخ میگردند.تغذیه  شیر با سر پستانک کمک میکند که این نوع نفخ ایجاد نشود.

منابع :

1-   شیمش،ا. 1373. دامپزشکی. دانشگاه تهران( جهاد دانشگاهی).  صفحات760 تا786.

2-   کرجی دوز،م. ش، صافی. ح، سیفی. ا، رءوفی. ن، فرزانه. غ،، افشاری. م،م، علوی. م، مخبر دزفولی.1377. طب دا خلی دامهای بزرگ.انتشارات نور بخش. جلد تول. ویراست دوم. صفحات437 تا438.