فرمولاسیون مسموم

 نام‌های ترکیبات شیمیایی
- نام عمومی؛
- نام تجارتی؛
- نام شیمیایی؛
- فرمول بسته شیمیایی؛
- فرمول ساختمانی.
هر آفت‌کش یا سم دارای چندین نام می‌باشد.

نام عمومی (Entry name)

نام عمومی (Entry name) که توسط شرکت سازنده ارائه می‌شود و باید توسط موسسه استاندارد جهانی یا (International Standard Organization) که نام مخفف آن (ISO) است مورد تایید قرار گیرد. برای مثال کارباریل (Carbaryl) نام عمومی ترکیبات شیمیایی از گروه (Carbamatha) است.

نام تجارتی (Trade name)
نام دیگر سموم، نام تجارتی آن است که توسط کارخانه سازنده آن ارائه می شود. هر سم معمولاً دارای چندین نام تجارتی است، زیرا بسیاری از سموم توسط شرکت‌های مختلف ساخته می‌شوند. نام تجارتی (Trade name) را با علامت ® نشان می‌دهند.
نام شیمیایی
نام دیگر ترکیبات شیمیایی، نام شیمیایی آن است که اجزاء یک ترکیب شیمیایی را نشان می‌دهند. برای مثال نام شیمیایی کارباریل (Carbaryl)، (Naphtyl methyl carbamate)می‌باشد.
فرمول بسته شیمیایی
نام دیگر ترکیبات شیمیایی فرمول بسته شیمیایی است. این فرمول نشان دهنده، تعداد اتم‌های تشکیل دهنده‌ی مولکول سم است. بعنوان مثال در مورد (Carbaryl)، فرمول بسته شیمیایی C8H12O2N است.

فرمول ساختمانی

فرمول ساختمانی، نام دیگری از ترکیبات شیمیایی است که نشان دهنده نحوه اتصال اتم‌های مختلف در داخل ملکول سم می‌باشد.

فرمولاسیون سموم

فرمولاسیون سموم، به صور مختلف سم اطلاق می‌گردد. فرمولاسیون مشخص می‌کند که یک سم چگونه باید بکار برده شود. مثلاً اگر سمی به صورت گَرد باشد، فرمولاسیون نشان می‌دهد که برای استفاده از آن از دستگاه گرد پاش استفاده شود. ولی اگر سمی بصورت امولسیون باشد، برای استفاده از آن حتماً نیاز به محلول‌پاش داریم. در کل فرمولاسیون سموم را در سه گروه اصلی تقسیم بندی می‌کنند.

فرمولاسیون‌های مختلف سموم
۱ – فرمولاسیون‌های خشک؛
۲ – فرمولاسیون‌های مخصوص محلول‌پاشی؛
۳ – فرمولاسیون‌های گازی یا شبه گازی.

فرمولاسیون‌های خشک
- گردها یا فرمولاسیون‌های پودری (Dustable powder) و (Dust)
- گرانول (Granules)
- میکرو کپسول‌هاMicro capsulated formulated) (
- خمیرها (Pastes)
فرمولاسیون‌های خشک، انواع مختلفی دارند که دسته اول گردها یا فرمولاسیون‌های پودری(Dusts) و (Dustable power) هستند. این فرمول، مخلوطی فیزیکی از ترکیب سم با یک ماده حامل یا(Carrier) است. مواد حامل عموماً رُس‌ها، مانند (Montmorilonit)و (Caolonit) یا پودر سیلیکات‌ها مانند پودر (Talk) و موادی مانند (Perlite) می‌باشند. گردها گیاه سوزی شدیدی روی گیاهان ایجاد نمی‌کنند، ولی برای تعدادی از حشرات، مانند حشرات گرده افشان مثل زنبورهای گرده افشان مضر می‌باشند. زیرا در لابه‌لای موهای سطح بدن آن‌ها تجمع پیدا می‌کنند و به کلنی زنبورهای عسل منتقل می‌شوند و هم‌چنین بر روی لاروهای آن‌ها نیز تاثیرات مخربی دارند.
گروه دوم (Granules) می‌باشند و برای جلوگیری از اثر (Drift) یا باد بردگی سموم ساخته شده‌اند. وقتی از گرد آفت کش در طبیعت استفاده می‌شود، در اثر وزش باد، مقداری از گرد به خارج از منطقه مورد استفاده منتقل می‌شود که اصطلاحاً به این موضوع (Drift) یا باد بُردگی می‌گویند، برای مقابله با این عامل گرانول‌ها ساخته شدند.
گرانول‌ها، سمومی هستند که اطراف آن‌ها را یک ماده حامل، مانند پودر تالک(Talk) یا رُس‌های وِرمی‌کولیت (Vermicolite) در بر می‌گیرد. قطر این گرانول‌ها عموماً ۲۵صدم میلی‌متر تا 5 میلی‌متر است و در داخل خاک استفاده می‌شوند. تعداد زیادی از سموم که به این صورت ساخته می‌شوند، سیستمیک هستند و از طریق ریشه گیاهان جذب می‌شوند و حشراتی را که در روی قسمت سبزینه فعالیت می‌کنند را از بین می‌برند.
گروه دیگر این سموم، میکرو کپسول‌ها (Micro capsulated formulation) هستند. میکرو کپسول‌ها سمومی هستند که اطراف آن‌ها را پوششی از جنس ژلاتین یا آگار (به صورت جامد یا مایع) و در مواردی مواد پلی‌وانیل در برمی‌گیرد. میکرو کپسول‌ها سموم را بتدریج آزاد می‌کنند و برای مبارزه با مگس‌ها و پشه‌ها استفاده می‌شوند.
گروه دیگری از سموم خشک، طعمه‌های مسموم هستند. طعمه‌های مسموم در واقع با مواد غذایی که مورد علاقه آفات، یا جوندگان هستند مخلوط شده و از این طریق مورد استفاده قرار می‌گیرند. البته در مواردی طعمه‌های مسموم ممکن است به صورت آماده وجود داشته باشند که این طعمه‌ها عمدتاً برای جوندگان بکار می‌روند. در مورد گیاهان زینتی، بیشتر شامل ملخ‌ها و آبدزدک‌ها می‌شوند.
گروه دیگری از ترکیبات شیمیایی، خمیرها (Pastes) هستند. در این فرمولاسیون، ماده سمی را با یک ماده که خاصیت فرار بودن دارد مخلوط می‌کنند و بعد مقداری ماده چسبناک به آن اضافه می‌شود. از جمله این سموم، ترکیبی است بنام آنتی تارلو که برای مبارزه با آفات چوبخوار در داخل ساقه و تنه درختان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بطور کلی در بین سموم، گَردها بیشترین خطرات را برای جانداران مخصوصاً حشرات مفید دارند.
فرمولاسیون‌های مخصوص محلول‌پاشی
- گردهای خیس شونده Wetable powder
- امولسیون شونده‌ها Emulcitable concentrate
- امولسیون‌های معکوس Inverted emulsion
- محلول‌های قابل حل در آب Water solvable concentrate
- پودرهای قابل حل در آب water solvable powder
- سوسپانسیون‌های کلوئیدی Flowable
- فرمولاسیون غلیظ با حجم کم Ultra volume
- محلول‌های روغنی Oil solution
- فرمولاسیون آماده مصرف Ready to use
قطر گردهای خیس شونده حدود 3 میکرون است و وقتی داخل آب حل شوند بصورت سوسپانسیون نسبتاً پایداری در می‌آیند.

طبقه بندی سموم

اولین گروه از سمومی که بشر از آن‌ها برای مبارزه با آفات استفاده کرد، سموم معدنی بود که بصورت گَرد مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

* سموم
- سموم معدنی
- روغن‌ها
- هیدروکربن‌های کلره
- حشره‌کش‌ها
- سموم فسفره
- کاربامات‌ها
- کنه‌کش‌ها
- حلزون‌کش‌ها
- سموم گازی
- سموم هورمونی

سموم معدنی
- گوگرد معدنی
- ترکیبات آرسنیکی
- ترکیبات فلوئوره
از دیگر ترکیبات معدنی می‌توان به ترکیبات آرسنیکی و ترکیبات فلوئوره اشاره کرد که این ترکیبات بطور کلی در روی گیاهان ایجاد گیاه سوزی می‌کنند، و در حال حاضر کاربرد آن‌ها بسیار محدود می‌باشد. از جمله ترکیبات معدنی که هنوز هم به صورت کم و بیش و در رابطه با برخی از آفات و عوامل بیماریزا کاربرد دارد گوگرد است که برای مبارزه با قارچ‌ها استفاده می‌شود. ولی گوگرد، بر روی حشرات مفید، مخصوصاً بر روی کنه‌های شکارگر اثرات مخربی دارد و لذاکاربرد بسیار محدودی دارد.

گوگرد معدنی
ترکیبات آرسنیکی
- گِل گوگرد
- محلول در آب (آرسنیک سفید، ارسنیات سدیم، ارسنیت سدیم)
- گوگرد آسیابی
- غیر محلول در آب (سبز پاریس، ارسنیات کلسیم، ارسنیات سرب)
- گوگرد قابل تعلیق در آب
- گوگرد کلوئیدی
- مخلوط پلی‌سولفور

ترکیبات فلوئوره
- فلوئورید سیدم
- فلوئوروآلومینات سدیم
- فلوئوروسیلیکات سدیم
- فلوئوروسیلیکات باریوم

روغن‌ها
دومین گروه سموم روغن‌ها هستند. روغن‌ها به شکل‌های معدنی، حیوانی و گیاهی در مبارزه با آفات کاربرد دارند، ولی بیشترین کاربرد آن‌ها مربوط به روغن‌های نفتیاست. در گذشته ترکیبات روغنی که از نفت استخراج می‌شدند، برای مبارزه با آفات و مخصوصاً شپشک‌ها و کنه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند که به شدت ایجاد گیاه
سوزی می کردند. اما ترکیباتی که در حال حاضر مورد استفاده قرار می گیرند گیاه سوزی ندارند. درجه سلفوناسیون ترکیباتی که در تابستان برای مبارزه مورد استفاده قرار می گیرد.بین 90 تا 98 درصد و برای ترکیباتی که در زمستان مورد استفاده قرار می گیرد بین ۷۰ تا 90 درصد می گیرد.
درجه سولفوناسیون مقدار درصد هیدروکربن‌های اشباع نشده، خارج شده از روغن (در مراحل تصفیه) می‌باشد. به این معنی که اگر روغنی دارای درجه سولفوناسیون 98 درصد می باشد. حدود 98 در صد از هیدرو کربن های اشباع نشده آن در طی مراحل تصفیه از روغن خارج شده اند.

هیدروکربن‌های کلره
گروه دیگری از سموم هیدروکربن‌های کلره هستند و از اولین سموم آلی مصنوعی هستند که توسط بشر برای مبارزه با آفات ساخته شده‌اند. علی‌رغم خدمات بسیار ارزنده‌ای که در طی جنگ جهانی به انسان کرده‌اند، بعد از مشخص شدن پایداری بسیار شدید آن‌ها در طبیعت، بسیار محدود شدند. این سموم بصورت انتخابی عمل نمی‌کنند و همه‌ی اجزاء طبیعت، اعم از انسان و سایر گروه‌های جانوری را تحت تاثیر قرار می‌دهند. بعلاوه در بافت‌های چربی نیز تجمع پیدا می‌کنند. ترکیبات کلره نیز به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شوند که عبارتند از:

1– ددت و آنالوگ‌های آن (دِدِت متوکسی کلر)
۲– هگزا آلکروسیلکوهگزان یا گامکسان (لیندین)
۳– سیکلودین‌ها (آلدرین، دی‌آلدرین، هپتاکر ، کلردان و آندوسولفان )
۴– پلی کلروترپن ( توکسافن و استروبان)

ددت - از جمله سمومی که برای مبارزه با آفات ساخته شده است ولی بعد از آن، آنالوگ‌های مختلفی از این سم در مبارزه با آفات مورد استفاده قرار گرفتند.
گامکسان - یکی از سموم این گروه به نام لیندین برای مبارزه با آفات ریشه خوار مثل سوسک‌های ریشه خوار خانواده (Scabaeidae) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
پلی کلروترپن – از جمله این حشره‌کش‌ها توکسافن است که در گذشته کاربرد بسیار زیادی در مبارزه با آفات پنبه داشته ولی در حال حاضر سموم بهتری جایگزین آن شده است.

حشره ‌کش‌ها
گروه دیگر از حشره‌کش‌ها، حشره‌کش‌های گیاهی هستند. گیاهان از حدود ۴۰۰ میلیون سال قبل بر روی کره زمین زندگی می‌کردند و برای مقابله با آفات، ترکیبات مختلفی در آن‌ها تکامل پیدا کرده است. برخی گیاهان خواص ضد تغذیه دارند و برخی در مواردی منجر به مرگ حشرات می‌شوند. استفاده از حشره‌کش‌های گیاهی در حال حاضر بسیار محدود شده است. علی‌رغم اینکه در برخی از کشورهای آفریقایی در حال حاضر هم تعدادی از گیاهان را برای استحصال سم، کِشت می‌کنند.

از مهم‌ترین حشره‌کش‌های گیاهی عبارتند از:
الف) نیکوتین؛ که از ترکیبی از بعضی گیاهان مانند(Nicotina rustica) و (Nicotina tubacum)استخراج می‌شود و بر علیه شته‌ها و سایر حشرات مکنده مثل زنجرک‌ها، بسیار موثر است.
ب) روتنون؛ که از گیاهانی مانند (Derris elliptica) استخراج می‌گردد و بر روی حشرات مکنده فوق‌العاده موثر است. این سم روی ماهی‌ها هم تاثیر می‌گذارد.
ج) ریانودین؛
د) پیرترین؛ (Pyrethrins) که سابقه‌ی کار با آن‌ها بسیار قدیمی است و اولین بار در ایران و توسط ایرانی‌ها استفاده شده است، و از گیاهان کریزان‌تِموم (Chrysantemum) استخراج می‌شود.
امروز ترکیبات متعددی بر اساس (Pyrethrins) ساخته شده است و بر علیه بسیاری از حشرات بکار گرفته می‌شوند مانند آلترین، دلتامترین، سپترامترین و تعداد دیگر که سموم تماسی و گوارشی هستند و اثر ضربه‌ای بسیار شدیدی دارند.

سموم فسفره
گروه دیگر از سموم، سموم فسفره هستند که بسیار متنوع و دارای گروه‌های متعددی می‌باشند و در مقایسه با سموم کلره دارای مزایا و معایبی می‌باشند. سموم فسفره عبارتند از:
- مشتقات اسید فسفریک (تترااتیل پیروفسفات، هپتنوفوس، دیکرووس، فسفامیدون، دیکروتوفوس و مونوکروتوفوس و غیره)؛
- مشتقات اسید فسفر و تیوبیک (پاراتیون، متیل پاراتیون، اکسی دی متون متیل، فنیتروتیون، فنتیون، دیازینون، فوکسیم، پیریمفوس متیل، پروپتامفوس، تری ازوفوس)؛
مشتقات اسید فسفر و دی تیوئیک (مالاتیون، آزینفوس متیل، فوزالون، اتیون، فوسمت، متیرا تیون، فنتوات، فوریت، تیومتون، دیمتوات، فورموتیون)؛
- مشتقات اسید فسفریک (نظیر تری کلروفن)؛
- مشتقات فسفر و آمیدات (متامیدوفوس، آسفات).

مزایای سموم فسفره
1- دارای تاثیر سریع هستند؛
2- در طبیعت دوام زیادی ندارند؛
3- اثر کنه‌کشی و حشره‌کشی آن‌ها از ترکیبات کلره شدیدتر است؛
4- در بافت چربی و زنجیره‌های زیستی تجمع پیدا نمی‌کنند؛
5- میزان مصرف آن‌ها در واحد سطح نسبت به ترکیبات کلره کمتر است.

معایب سموم فسفره
1- بروز مقاومت در آفات بویژه آفات چند نسلی؛
2- سمیت شدید برای انسان و جانوران خونگرم؛
3- طیف تاثیر وسیع آن‌ها باعث ظهور آفات ثانوی می‌شود.

کاربامات‌ها
ترکیبات کاربامات گروه دیگری از سموم هستند که نخستین آن‌ها سمی بنام (Physostigmine) است که از گیاهی با نام (Physostigma venenosum) که محل رویش آن در آفریقای جنوبی می‌باشد استخراج می‌شود.
ترکیبات کاربامات سمومی هستند که هسته مرکزی آن‌ها اسید کاربامیک (COONH2) است و شامل دو گروه اصلی می‌باشند.

ترکیبات کاربامات
1- دی متیل کاربامات‌ها (پیرولان، ایزولان، دی متیلان، پریمیکارب). برای مبارزه با مگس‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند اما امروزه کاربرد آن‌ها محدودتر شده است؛

2- متیل کاربامات‌ها که دارای استفاده وسیعی هستند و به چندین گروه تقسیم می‌شوند:
الف) نفتیل کاربامات‌ها (کاربایل)
مهم‌ترین ترکیب این گروه کاربایل است که علیه حشرات، نرمتنان و کنه‌های دامی موثر است؛
ب) متیل کاربامات‌های هتروسیکلیک (کاربوفوران، بندیوکارب)
یکی از مهم‌ترین ترکیبات این گروه کاربوفوران است که دارای خاصیت سیستمیک بوده و علیه آفات خاک‌زی، برگ‌خوار و ساقه‌خوار و نماتدها موثر است. کاربوفوران سمی بسیار قوی است که به دلیل اثر فوق‌العاده قوی بصورت گرانول ساخته می‌شود و در داخل خاک برای مبارزه با آفات مورد استفاده قرار می‌گیرد. این سم سیستمیک بوده و از طریق ریشه گیاهان جذب می شود و حشراتی را که در روی گیاهان جمع می‌شوند را از بین می‌برد

ج) فنیل کاربامات‌ها (مگزاکاربات، پروپوکسور، میتو کارب)
پروپوکسور سمی با دو نوع فرمولاسیون می‌باشد که یک نوع آن برای مبارزه با حشرات خانگی (به صورت حشره‌کش) و نوع دیگر برای شته‌ها و کنه‌ها در گلخانه‌ها و مزارع استفاده می‌شود؛
میتوکارب دارای طیف وسیعی بوده و علیه گروه‌های مختلفی از حشرات، کنه‌ها و نرمتنان و حتی سخت بالپوشان، دوبالان، پروانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؛
د) اُگزایم‌ها (آلدیکارب، متومیل و تیودیکارب)
همه جزء سموم سیستمیک هستند و علیه طیف وسیعی از آفات در مزارع و گلخانه‌ها استفاده می‌شوند.

کنه‌کش‌ها
گروه دیگری از آفت‌کش‌ها، کنه کش‌ها هستند که طیف وسیعی از سموم را شامل می‌شوند. کنه‌ها مخصوصاً کنه‌های خانواده (Tetranychidae) از جمله آفات بسیار مهم گیاهان زینتی و محصولات گلخانه‌ای به شمار می‌آیند. برای مبارزه با این آفات، تعدادی از سموم فسفره، کلره و کاربامات مورد استفاده قرار می‌گیرند و در عین حال تعدادی کنه‌کش اختصاصی نیز وجود دارند.

کنه‌کش‌ها
- سموم گوگردی؛
- گوگرد معدنی؛
- سموم گوگرد آلی؛
-سولفون‌ها (تترادیفون)؛
- سولفونات‌ها (فنزون، کلرفنزون)؛
- سولفیت‌ها (پروپارژیت)؛
- سولفیدها (تتراسول، کلرفن سولفید).
سموم گوگرد آلی دارای ساختمان شیمیایی شبیه به ساختمان شیمیایی (D.D.T) هستند اما با این تفاوت که به جای اتم کلر مرکزی، اتم گوگرد قرار گرفته است. این ترکیبات، همه مراحل مختلف سنی کنه‌ها، از جمله تخم آن‌ها را از بین می‌برند.
گروه دیگر از کنه‌کش‌ها، آنالوگ‌های د .د .ت هستند- کلروفنتول - دیکلوفول - کلروپروپیلات - کلروبنزیلات - بروموبروپیلات .
نیتروفنول‌ها گروه دیگر از کنه‌کش‌ها هستند.
- دینوبوتون، بیناپاکریل؛
- این ترکیبات علاوه بر خاصیت کنه‌کشی، خاصیت قارچ کشی نیز دارند.
آخرین گروه کنه‌کش‌ها اُرگانوتین‌ها هستند.
- سی هگزاتین، آزوسیکلوتین، فن بوتاتین اکساید؛
- در ساختمان شیمیایی آن‌ها اتم قلع (Sn) وجود دارد؛
- همه مراحل متحرک کنه‌ها را از بین می‌برند؛
- بعضی از آن‌ها علاوه بر خاصیت کنه‌کشی، خاصیت دور کنندگی و ضد تغذیه‌ای نیز دارند.

حلزون‌کش‌ها
گروه دیگر از آفت‌کش‌ها حلزون‌کش‌ها هستند، حلزون‌ها گاهی اوقات و تحت شرایط خاصی با عنوان آفات نسبتاً مهم محصولات گلخانه‌ای و گیاهان زینتی در می‌آیند.
برای مبارزه با حلزون‌ها سمومی که مورد استفاده قرار می‌گیرند محدود هستند.
- مهم‌ترین ترکیب مورد استفاده در مبارزه با نرمتنان متالدئید است؛
- بعضی از حشره‌کش‌ها نظیر کاربایل، میتوکارب و مگزاکاربات خاصیت نرم‌تن‌کشی نیز دارند.
متالدئید سمی تماسی و گوارشی است و همانند سایر سموم بصورت محلول‌پاش مورد استفاده قرار می‌گیرد. برای تولید یک طعمه‌ی مسموم برای حشرات، سبوس را با گرد متالدئید مخلوط می‌کنیم و بتدریج مقداری آب به آن اضافه می‌کنیم، البته نباید آب به مقداری باشد که سبوس خمیر گردد. بعد از اضافه کردن آب طعمه را بصورت یکنواخت یا بصورت کپه در محیط‌هایی که با نرمتنان مبارزه می‌کنیم قرار می‌دهیم.
سموم گازی
گروه دیگری از سموم، سموم گازی هستند. تعدادی از سموم وقتی در شرایط مناسب محیطی قرار می‌گیرند تبدیل به گاز شده و از راه تنفس انواع حشرات و موجودات را از بین می‌برند.

سموم گازی
- کلروپیکرین، اتیلن دی بروماید، متیل بروماید، اتیلن اکساید و فسفین؛
- سموم گازی عموماً بر روی همه مراحل رشد حشرات و سایر بندپایان موثر هستند؛
- از سموم گازی برای ضدعفونی خاک و از بین بردن آفات محصولات انباری استفاده می‌شود.
سموم گازی برای انسان فوق‌العاده خطرناک هستند علی‌الخصوص سم متیل بروماید که باعث بی‌هوشی و حتی مرگ می‌شود، به همین خاطر در کاربرد این سم حتماً از افراد متخصص استفاده شود.

منبع: سایت گیاهپزشکان